گونه شناسی گردشگران و محصولات گردشگری مبتنی بر منابع و ظرفیت های جامعه و مناطق عشایری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری گردشگری، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

10.22034/jsnap.2023.389489.1052

چکیده

مقدمه:  تغییر اقلیم، جریانات نوسازی، مدیریت فرابخشی، اقتصاد فرتوت و تحریمی، عدم حفظ ساختار همپیوند انسان-مرتع-دام و غیره، منجر به این شده است که عشایر، در کنار دامداری به دنبال الگوی معیشت جایگزین و اقتصاد مکمل باشند. یکی از این الگوها، گردشگری است. به عقیده­ی بسیاری از پژوهشگران، تمام اجزای زندگی و معیشت عشایر، یک ظرفیت و منبع برای گردشگری محسوب می­شود. از این رو، این ظرفیت­ها، باید شناسایی و طبقه­بندی شوند و متناسب با هر سرزمین و قومی در چرخه­ی تبدیل محصول گردشگری قرار گیرند.
هدف پژوهش:  پژوهش حاضر، با رویکرد اکتشافی، شناسایی و گونه­شناسی منابع، محصولات و گردشگران گردشگری عشایری را به عنوان هدف اصلی خود قرار داده است.
روش­شناسی تحقیق:  پژوهش حاضر از نظر هدف، از نوع توصیفی-اکتشافی و از نظر ماهیت، از نوع کیفی مبتنی بر مرور محتوایی پیشنه­ی تحقیق است. جامعه­ی آماری تحقیق محتوای علمی تولید شده در زمینه "ظرفیت­های جامعه و مناطق عشایری برای گردشگری" بودند. از این رو جمع­آوری داده­ها و اطلاعات به صورت کتابخانه­ای بود. مرور محتوایی پیشینه و اسناد موجود بر اساس رویکرد استخراج مفاهیم مرتبط با منابع گردشگری بوده است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: در پژوهش حاضر، ظرفیت­های کل عشایر در پهنه­ی سرزمینی ایران مدنظر قرار گرفته است که شامل 251.624 خانوار عشایری در قالب 104 ایل و در حدود 565 طایفه می­شوند.
یافته­ها و بحث:  یافته­ها نشان داد که در جامعه­ و مناطق عشایری 50 منبع و ظرفیت برای شکل­گیری محصول گردشگری وجود دارد که در 8 مقوله، شامل میهمان­نوازی، کوچ، ساختار معیشت (نظام سکونتگاهی، خوراک، پوشش و پوشاک، موسیقی، دانش بومی)، صنایع­دستی، نظام ایلی، نظام دامداری، رویدادها و محیط طبیعی-جغرافیایی دسته­بندی شدند. همچنین، چهار گونه­ی خدمات و محصولات گردشگری عشایری تحت عنوان تجربه­ی اصیل، بازدید اصیل، تجربه­ی نمادین و مصرف نمادین شناسایی شدند. در گونه­شناسی گردشگران، چهار گونه­ی عشایر، بازدیدکننده غیرمشارکتی، عشایرنما و مصرف­کننده­ی عشایری شناسایی شدند در نهایت مشخص گردید که گردشگری عشایری بیشترین ترکیب­پذیری را با گردشگری فرهنگی و اکوتوریسم دارد.
نتایج:  تمام اجزای الگوی زیست عشایر به عنوان منبع و ظرفیت گردشگری هم در درون مناطق عشایری به صورت اصیل، قابل برنامه­ریزی هستند و هم قابلیت نمایشی شدن در فضاهایِ غیرعشایریِ طراحی شده را دارند. با توجه به اینکه بسیاری از ظرفیت­های شناسایی شده به نوعی با حضور و نقش­آفرینی زنان عشایری همراه هستند، بار اصلی تبدیل ظرفیت­های عشایری به محصول گردشگری بر عهده­ی بانوان عشایری می­باشد. به عنوان توصیه­ی نهایی، در این روند می­بایست به خطرات ناشی از کالایی شدن فرهنگ عشایر توجه نمود.

کلیدواژه‌ها


اکبری، علی و میزبان، مهدی. (1383). درآمدی بر شناخت ویژگی­های جمعیت و جوامع عشایری ایران. مطالعات ملی، 5(17)، 9-42
انصاری، وحید؛ حیدری، قدرت­اله؛ مجاوریان، سیدمجتبی و رستگار، شفق. (1398). اثر توسعه گردشگری عشایری بر شاخص­های معیشت پایدار مرتعداران (مطالعه موردی: مناطق عشایری لار، البرز مرکزی). مرتع، 13(2)، 294-305.
پورسعید، محمدمهدی؛ کاظمی، مهدی و جهانشاهی، مرضیه. (1400). پدیدارشناسی تجربه­زیسته گردشگران خلاق (مورد مطالعه: گردشگری خلاق با محوریت عشایر استان کرمان). برنامه­ریزی و توسعه گردشگری، 10(37)، 123-151.
جوان، فرهاد و حجت­شمامی، سیروس. (1401). واکاوی ظرفیت­های مغفول­مانده­ی گردشگری در قلمرو کوچ­نشینان رضوانشهر. مطالعات برنامه­ریزی قلمرو کوچ­نشینان، 2(1)، 109-122.
خالقی، عقیل. (1400). شناسایی پیشران­های کلیدی توسعه گردشگری عشایری (مطالعه موردی: جشنواره منطقه عشایری قره­قیه آذربایجان شرقی). مطالعات برنامه­ریزی قلمرو کوچ­نشینان، 2(1)، 137-154.
رضایی، پژمان. (1397). مکانیابی سایت­های گردشگری عشایری با استفاده از GIS و TOPSIS (مطالعه موردی: استان چهارمحال و بختیاری). مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 13(4)، 951-969.
رکن­الدین افتخاری، عبدالرضا؛ پورطاهری، مهدی و آقامحمدی، مهدی. (1390). نقش مناطق نمونه گردشگری در توسعه مناطق عشایری (مطالعه موردی: منطقه نمونه گردشگری الوند شهرستان همدان). گردشگری و توسعه، 1(1)، 59-75.
رکن­الدین­افتخاری، عبدالرضا؛ ایمانی ­طیبی، لیلا و فرهادی­یونکی، مجید. (1399). عوامل مؤثر بر توسعه گردشگری تجربه­محور در مناطق عشایری (مورد مطالعه: عشایر قشقایی). پژوهش­های روستایی، 11(4)، 712-727.
زارعی، قاسم؛ حاضری، هاتف و علی­نژاد سلیم، لیدا. (1397). تاثیر ظرفیت پذیرش اجتماعی گردشگری عشایری در توسعه پایدار (ایل قشقایی تیره هیبت­لو). مطالعات توسعه­ی اجتماعی ایران. 11(1)، 21-31.
سقایی، مهدی. (1386). گردشگری عشایری (تبیین یک الگوی فضایی). فضای جغرافیایی، شماره 17، 193-212.
شهدادی، علی؛ قنبری، یوسف؛ سلمانی­زاده، الهام و آذره، علی. (1398). امکان­سنجی و مکانیابی مناطق مستعد احداث اکوکمپ­های عشایری (مطالعه موردی: دهستان وردشت شهرستان سمیرم). جغرافیا (برنامه­ریزی منطقه­ای)، 9(3)، 293-306.
شیخی، ریحانه. (1397). نقش گردشگری اجتماع محور بر توسعه­ی اجتماعی-فرهنگی (مطالعه­ی موردی عشایر ایل قشقایی شیراز). پایان­نامه کارشناسی ارشد منتشر نشده. دانشگاه غیرانتفاعی علم و فرهنگ، تهران، ایران.
صفرآبادی، اعظم و طبیعی، منصور. (1396). توسعه­ی گردشگری اجتماع­محور با تاکید بر جنبه­های قومی-محلی (مطالعه­ی موردی: شهر کرمانشاه). جغرافیا، 15(52)، 169-182.
صفری­ علی­اکبری، مسعود و صادقی، حجت­الله. (1400). امکان­سنجی تأثیرات توسعه گردشگری در عشایر بختیاری. مطالعات برنامه­ریزی قلمروی کوچ­نشینان، 1(1)، 99-109.
ضیائی، محمود، فقیهی، ابوالحسن؛ طهماسبی، اصغر و نعمتی، ولی. (1400). طراحی الگوی مدیریت توسعه­ی گردشگری عشایری با استفاده لز رویکرد مدلسازی ساختاری-تفسیری. پژوهش­های مدیریت عمومی، 14(53)، 5-27.
عباسی، رسول و نظری­زاده­دهکردی، نرگس. (1401). واکاوی موانع و تنگناهای توسعه­ی بوم­گردی عشایری (مورد مطالعه: عشایر استان چهارمحال و بختیاری). توسعه و روستا، 25(97)، 77-98.
فراهانی، فاطمه و صیامیان­گرجی، ابوالفضل. (1393). عشایر قشقایی: فرصتی برای توسعه گردشگری هنری-عشایری ایران. پژوهش هنر، 2(8)، 137-145.
قدیری­معصوم، مجتبی؛ استعلاجی، علیرضا و پازکی، معصومه. (1389). گردشگری پایدار (روستایی و عشایری). تهران: دانشگاه تهران.
قرخلو، مهدی و میره، محمد. (1388). گردشگری عشایری بعد فراموش­شده گردشگری در اصفهان. ذخایر انقلاب، شماره 54-55، 67-96.
قنبری، سیروس؛ رضایی، سمیه و منصوری دانشور، محمدرضا. (1393). بررسی عوامل موثر بر توسعه گردشگری عشایری با استفاده از تکنیک SWOT (مطالعه موردی: ایل بختیاری). فضای گردشگری، 3(10)، 105-119.
کرکه­آبادی، زینب و مستخدمین­حسینی، حمیده. (1389). بررسی پتانسیل کارآفرینی گردشگری در جامعه عشایری ایران. کار و جامعه، شماره 120 و 121، 37-50.
کرمی، فریبا؛ اکبریان­رونیزی، سعیدرضا و جباری­ارخلو، افسانه. (1400). بررسی عوامل انگیزشی مؤثر در توسعه­ی گردشگری عشایری (مطالعه­ی موردی: ایل قشقایی). برنامه­ریزی و توسعه­ی گردشگری، 10(37)، 39-63.
مختاری، نگین. (1397). تحلیل راهبردی ظرفیت­های برندسازی گردشگری عشایر (مطالعه موردی: ایل قشقایی). پایان­نامه کارشناسی ارشد منتشر نشده. دانشگاه غیرانتفاعی علم و فرهنگ، تهران، ایران.
مرادعلیان، ماریا. (1395). بررسی قابلیت­های گردشگری عشایری استان سمنان (مطالعه­ی موردی: عشایر ایل سنگسر). پایان­نامه کارشناسی ارشد منتشر نشده. موسسه آموزش عالی حکیم جرجانی، گرگان، ایران.
مرکز آمار ایران. (1400). خلاصه نتایج ثبت پایه جمعیت عشایر کوچنده کشور 1400. تهران: مرکز آمار ایران.
میرواحدی، سید سعید و اسفندیاری­بیات، الهام. (1395). بررسی پتانسیل کارآفرینی گردشگری فرهنگی در جامعه­ی عشایر قشقایی ایران. گردشگری و توسعه، 5(9)، 62-78.
میزبان، مهدی و میرتقیان­رودسری، سیّدمحمّد. (1401). گردشگری عشایری جامعه­بنیاد: تبیین یک مدل مفهومی. نهمین کنگره ملی علوم ترویج و آموزش کشاورزی، منابع طبیعی و محیط­زیست پایدار (صص. 1-29)، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
نازقلیچی، بی­بی­سارا. (1393). توانسنجی توسعه گردشگری در مناطق عشایری؛ مطالعه موردی: دهستان اترک، شهرستان گنبدکاووس. پایان­نامه کارشناسی ارشد منتشر نشده. دانشگاه زنجان، زنجان، ایران.
نعمتی، ولی؛ ضیائی، محمود؛ فقیهی، ابوالحسن و طهماسبی، اصغر. (1400). تحلیل کیفی عوامل موثر بر پایداری معیشتی و توسعه­ی گردشگری در مناطق عشایری (مورد مطالعه: عشایر شاهسون). برنامه­ریزی و توسعه­ی گردشگری، 10(39)، 7-29.
Buckley, R., Ollenburg, C., & Zhong, L. (2008). Cultural landscape in Mongolian tourism. Annals of tourism research, 35(1), 47-61.
Burke, A., Maxwell, V., & Shearer I. (2012). Lonely Planet Iran. Lonely Planet Publications.
Chatty, D. (2016). Heritage policies, tourism and pastoral groups in the Sultanate of Oman. Nomadic Peoples, 20(2), 200-215.
Josary, P. J. J., Shilfa, A. R., Masagi, R., & Sephia, R. (2019). Tourist Preferences in Choosing Nomadic Tourism-Based Accommodation in Bandung Regency. Digital Press Social Sciences and Humanities, No. 4, 1-7.
Khurelchuluun, Y., & Kim, G. G. (2021). The Effects of Mongolian Tourism Service Qualities on Foreign Visitors' Satisfaction and Re-Visit Intention: Moderating Effect of Destination Image. Ilkogretim Online-Elementary Education Online, 20(3), 1228-1236.
Lindawati, L., Damayanti, A., & Dinda Hermiranti Putri, D. (2021). The Potential of Community-Based Nomadic Tourism Development: Insight from Three Case Study in Yogyakarta. Journal Pemberdayaan Masyarakat: Media Pemikiran dan Dakwah Pembangunan, 5(1), 139-168.
Maksüdünov, A., & Dyikanov, K. (2022). World nomad games as an emerging large-scale event and its role for tourism development in Kyrgyzstan. In Event Tourism in Asian Countries (pp. 287-308). Apple Academic Press.
Noroozi, H. (2021). The Tangible and Intangible Heritages of Iranian Nomads: The Touristic Potential of Pastoral Nomadism. International Journal of Tour Guiding Research, 2(1), 63-77.
Sarmento, J. C. V., & Etemaddar, F. (2009). Nomad tribal women and tourism development: The Khamseh tribes, Iran. Conference of Traditions and Transformations: Tourism, Heritage and Cultural Change in the Middle East and North Africa Region (pp. 1-11), Amman, Jordan.
Sauer, I. W., Sauer, M., Armaș, A. G., & Petroman, I. (2022). Pastoral tourism issues. Lucrări Științifice Management Agricol, 24(1), 231.
Shekari, F., Ziaee, M., Faghihi, A., & Jomehpour, M. (2022). Nomadic livelihood resilience through tourism. Annals of Tourism Research Empirical Insights, 3(1), 1-11.
Sheranova, A. (2021). Political invention of the World Nomad Games in Kyrgyzstan. Kulturní studia, (17)2, 66-81
Shircliff, J. E. (2018). Nature and nomads: Service approach to Mongolia tours. Independent Study Project (ISP) Collection. 2857. https://digitalcollections.sit.edu/isp_collection/2857
Sianipar, R., & Sitorus, N. B. (2022). Nomad Tourism Development Strategy in Super Priorities Tourism Destinations Labuan Bajo. Jurnal Mantik, 6(3), 3007-3017.
Talinbayi, S., Xu, H., & Li, W. (2019). Impact of yurt tourism on labor division in nomadic Kazakh families. Journal of Tourism and Cultural Change, 17(3), 339-355.
Tiberghien, G. (2014). Authenticity and tourism in Kazakhstan: Neo-nomadic culture in the post-Soviet era. Unpublished Doctoral dissertation, Auckland University of Technology, Auckland, New Zealand.
Tiberghien, G. and Xie, P. F. (2018). The life cycle of authenticity: neo-nomadic tourism culture in Kazakhstan. Journal of Tourism and Cultural Change, 16(3), 234-247.
Waters, S. (2017). Lonely Planet Iran. Lonely Planet Publications.
Yousefi, M., Tamassoki, E., & Tamassoki, E. (2022). Production progress and its role in nomadic ecotourism: A case study of active nomadic ecotourism centers in Fars province, Iran. Central Asian Journal of Environmental Science and Technology Innovation, 3(1), 10-15.