بررسی دانش بومی بر پایداری زیست محیطی عشایر کوچ‌گر ایل ممسنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

چکیده

مقدمه:  دانش، سنگ بنای توسعه است؛ دانش بومی بخشی از سرمایه ملی هر قومی است که باورها، ارزش‌ها و آگاهی‌های محلی آنان را در بر می‌گیرد و حاصل قرن‌ها آزمون‌وخطا در محیط طبیعی و اجتماعی است که از نسلی به نسل دیگر به شکل موروثی منتقل شده است. ایجاد ظرفیت‌های بومی یک جنبه حیاتی برای توسعه پایدار است. در سال­های اخیر استفاده از فناوری‌های پیشرفته، مشکلات زیست‌محیطی و بحران­های اقتصادی در فرآیند تولید را سبب شده است؛ که در این رابطه شناخت دانش بومی و شیوه­های سنتی تولید و آگاهی از دانش روز نقش کلیدی در دستیابی به شاخص­های توسعه پایدار را خواهد داشت.
هدف پژوهش:  هدف کلی از این پژوهش، معرفی دانش بومی عشایر کوچ رو ایل ممسنی در فعالیت­هایی چون مدیریت مرتع و چگونگی بهره‌برداری عشایر از «زیست محیطی»، از منظر؛ مسکن و سکونتگاه­های عشایری، فرآوری محصولات غیر لبنی، دامپزشکی سنتی و روش­های مبارزه با آفات و امراض دامی می­باشد.
روش­شناسی تحقیق:  پژوهش پیمایشی حاضر، حاصل مطالعه گسترده­ای است که با رویکرد کیفی به اجرا درآمده است و با بهره­گیری از فنون متعددی از جمله مشاهده مستقیم، مصاحبه­های عمیق و مشاهده­ی مشارکی بخش کوچکی از سامانه­های پیچیده­ی دانش بومی عشایر کو­چ­گر ایل ممسنی (مسکن عشایری، محصولات غیر لبنی و دامپزشکی بومی) را به تصویر بکشد.
قلمروجغرافیایی پژوهش: عشایر کوچنده استان فارس در قالب گروه­های متشکل از سه ایل بزرگ قشقایی، خمسه، ممسنی و هشت طایفه مستقل می باشد که قلمرو جغرافیایی پژوهش حاضر، عشایر ممسنی می باشد. در حال حاضر ایل لر ممسنی شامل 4 طایفه جاوید(جاوی)، رستم، بَکِش و دشمن زیاری می‌باشد که طوایف بَکِش و دشمن زیاری یکجانشین شده­اند و دارای زندگی کوچندگی نمی‌باشند.
یافته­ها و بحث: یافته‌های تحقیق نشان می­دهد دانش بومی عشایر با اعمال مدیریت چرا منجر به پایداری گیاهان مرتعی شده که این امر حفظ محیط‌زیست را به دنبال داشته و در نهایت توسعه­ی پایدار را سبب خواهد شد. یکی از فن‌های آن‌ها برای احیای مراتع این است که ابتدا مراتع پایین­دست که کیفیت چندانی ندارند را مورد استفاده دام قرار داده سپس اجازه مصرف مراتع بالادستی را به آن‌ها می­دهند. همچنین، مسکن عشایر موسوم به سیاه‌چادر)بهون (که تمام قطعات و اجزای تشکیل‌دهنده خود را از طبیعت به وام برده و شکل و ساختار آن با طبیعت سازگار است به دلیل رعایت فاکتورهای بومی در توسعه­ی پایدار نقش مهمی ایفا می­کند.
نتایج: در نهایت بسیاری از شیوه­های دامپزشکی بومی را می­توان در زمره­ی فناوری­های زیستی قرار داد که در مقایسه با داروهای مصنوعی-تجاری کم خطرترند. که شامل شیوه­های « برون تنی » و شیوه های«درون تنی» می شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ازکیا، مصطفی و میرشکار، احمد، بهار 1376، دانش بومی و مشارکت مردمی و چگونگی استفاده از آن در بهره‌برداری از هرز آب‌های سطحی منطقه دشتیاری، فصلنامه جنگل و مرتع، شماره 34.
ازکیا، مصطفی و یوسفی، جلال، پاییز و زمستان 1383، دانش بومی استفاده از بلوط در شهرستان ممسنی، نامه انسان‌شناسی، سال سوم، شماره ششم، 15- 37.
ازکیا، مصطفی، 1374، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی توسعه روستایی، تهران، انتشارات اطلاعات.
آسایش، حسین و امیر عضدی، طوبی، آبان 1385، عشایر و توسعه، ماهنامه‌ی دهاتی، سال چهارم، شماره­ی 8 .
امیری اردکانی، محمد و شاه­ولی، منصور، 1378، مفاهیم و مطالعات دانش بومی کشاورزی، سلسله انتشارات روستا و توسعه، شماره 34 .
ایوانف، میخائیل سرگی یویچ، 1385، عشایر جنوب (عشایر فارس)- قشقایی- کهگیلویه- ممسنی، مترجمان: پهلوان، کیوان و داد، معصومه، انتشارات آرون، تهران، چاپ اول. 
بوذرجمهری، خدیجه و رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا، بهار 1384، تحلیل جایگاه دانش بومی در توسعه پایدار روستایی، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره 9، شماره 1.
پاپ زن، عبدالحمید و افشار زاده، نشمیل، زمستان 1390، دانش بومی زنان عشایر کلهر در زمینه سیه مال، سازه پرتابل ایل، زن در فرهنگ و هنر، دوره 3، شماره 2، صص 39- 56.
پاپلی یزدی، محمدحسین، 1378، مختاباد، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 51.
خسروی، خسرو، 1358، جامعه دهقانی در ایران، تهران، انتشارات پیام.
صفی نژاد، جواد، 1353، نظام های تولید زراعی جمعی (بنه) قبل و بعد از اصلاحات ارضی، تهران، انتشارات توس، چاپ دوم.
طالب، مهدی، 1371، مدیریت روستایی در ایران، دانشگاه تهران.
عربیون، ابوالقاسم، 1378، ضرورتی در فرآیند توسعه و ترویج، فصلنامه­ی روستا و توسعه، تهران، شماره 33­.
عمادی، محمدحسین و عباسی، اسفندیار، 1378، کاربرد دانش بومی در توسعه پایدار، جلد اول: مبانی، مفاهیم و باورهای حاکم، انتشارات روستا و توسعه، شماره 33 .
فرهادی، مرتضی، 1370، فرهنگ یاریگری در ایران، تهران، انتشارات نشر دانشگاهی.
فرهادی، مرتضی، 1380، واره نوعی تعاونی سنتی و زنانه در ایران، دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی.
کرمی، رویا و مرادی، خدیجه،1381، جایگاه تحقیقات، آموزش و ترویج در صیانت از دانش بومی، مجله جهاد، سال بیست و دوم، شماره 255 .
مرکز آمار ایران، 1387، سرشماری عشایر کوچنده کشور، نتایج تفصیلی ایل ممسنی.
میرفردی، اصغر و دهبانی پور، رضا، پاییز و زمستان 1390، بررسی نمادهای فرهنگ و هویت قومی و ملی در ادبیات محلی منطقه ممسنی، مجله انسان‌شناسی، سال نهم، شماره پانزدهم، صص 164- 187.
ودیعی، کاظم، 1352، مقدمه‌ای بر روستا شناسی ایران، انتشارات دهخدا، چاپ دوم.
 امیری اردکانی، محمد و محمدحسین، عمادی، 1382، دانش بومی دامداری، انتشارات دفتر مطالعات و تلفیق برنامه­ها، معاونت ترویج و نظام‌های بهره‌برداری، چاپ اول.
  فاکس، برایان و آلن جی کامرون، 1376، دانش غذا، تغذیه و سلامتی، ترجمه: کوهی کمالی، داریوش ، انتشارات فارابی، تهران.
Chandrasekhar, K. Rao, K. S. Maikhuri, R. K. andSaxena, K. G, Ecological implications of traditional livestock husbandry associated land use practices: A case study Himalaya, India,2006.
IIRR, Recording and using indigenous knowledge; A Manual IIRR. International,Institue of Rural Reconstruction, printed in India, 1996.
Langill, S. Introduction to indigenous knowledge, 2006.
Melvyn, C. Goldstein, C. M. Beall, P. Richard. P, Traditional Nomadic Pastoralism and Ecological Conservation onTibet’s Northern Plateau,2006.
Warren D, Michael and Kristin Cashman, Indigenous knowledge for ustainable agricultureand rural development, Gatekeeper Series, No. SA10, London: International Institute for Environment,1988.